Tết Đoan Ngọ là gì? Nguồn gốc và ý nghĩa trong văn hóa Việt Nam

Tết Đoan Ngọ hay còn gọi là tết Đoan Dương là ngày lễ truyền thống của một số quốc gia Đông Á như Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên,... Dịp tết này được người Việt ta chọn làm ngày bắt và tiêu diệt bớt các loài sâu bệnh gây hại cho cây, mang những ý nghĩa rất đặc biệt

1. Nguồn gốc Tết Đoan Ngọ

Diễn ra vào mùng 5 tháng 5 âm lịch vào hàng năm, đây là thời điểm nắng nóng kéo dài, sâu bọ phát triển nhiều.

Theo truyền thuyết, vào một vụ mùa bội thu, người nông dân ăn mừng vì trúng mùa. Thế nhưng sâu bọ năm ấy lại kéo đến đông đảo, ăn hết cây trái, thực phẩm đã thu hoạch được. Người dân rất lo lắng, đau đầu không biết cách gì để có thể giải quyết được nạn sâu bọ thì xuất hiện một ông lão xưng là Đôi Truân.

Ông chỉ cho dân chúng mỗi nhà lập một đàn cúng gồm những lễ vật đơn giản: bánh gio, trái cây, sau đó đi ra trước nhà mình vận động thể dục. Mọi người làm theo lời ông thì chỉ một lúc sau, sâu bọ đàn lũ té ngã rã rượi. Lão ông còn bảo thêm: Sâu bọ hàng năm vào ngày này rất hung hăng, mỗi năm vào đúng ngày này cứ làm theo những gì đã dặn thì sẽ trị được chúng.

Dân chúng biết ơn và để tưởng nhớ việc này, dân chúng đặt cho ngày này là ngày Tết “diệt sâu bọ", nhiều người gọi nó là Tết Đoan Ngọ với “Đoan” là bắt đầu và “Ngọ” là khoảng thời gian cúng từ 11 giờ đến 1 giờ trưa. Ngày lễ đó đã được lưu truyền cho đến ngày nay và mang trên mình nhiều tên gọi khác như “Tết Đoan Dương”, “tết diệt sâu bọ”

2. Tết Đoan Ngọ ăn gì?

Trái cây tươi mùa hè

Vào ngày Tết Đoan Ngọ (mùng 5 tháng 5 Âm lịch), trái cây là một phần không thể thiếu trên mâm cúng tổ tiên và trong bữa cơm sum họp gia đình. Đây cũng là thời điểm vào mùa của nhiều loại trái cây đặc sản như vải, mận ở miền Bắc – ngọt ngào, chua thanh, rất hợp với không khí ngày Tết.

Tại miền Nam, các loại trái cây như xoài, chôm chôm, dưa hấu, vải… thường được chọn để dâng cúng ông bà. Những loại quả này không chỉ thơm ngon mà còn là biểu tượng cho mong muốn một năm mùa màng tươi tốt, bệnh tật tiêu tan, cây trái trổ bông kết trái.

Bánh ú tro – món bánh truyền thống

Bánh ú tro (còn gọi là bánh gio, bánh âm...) là món bánh đặc trưng ngày Đoan Ngọ. Tùy vùng miền, bánh có hình dáng và cách gói khác nhau nhưng đều được làm từ gạo nếp đã ngâm trong nước tro lấy từ củi khô hoặc rơm, gói bằng lá chuối.

Bánh có vị thanh nhẹ, dẻo mềm, màu trong đặc trưng, dễ ăn và rất mát bụng. Nếu là bánh không nhân, người ta thường ăn kèm với mật mía hoặc mạch nha 

Thịt vịt – món ngon ngày Tết Đoan Ngọ ở miền Trung

Gần đến mùng 5/5, các khu chợ ở miền Bắc và miền Trung trở nên nhộn nhịp với việc mua bán vịt sống. Người dân tin rằng từ thời điểm này, vịt bắt đầu béo tốt, thịt nhiều, ăn ngon hơn.

Tại miền Trung, thịt vịt được chế biến thành nhiều món như vịt luộc, vịt quay, vịt tiềm… Đây là món ăn không thể thiếu trong mâm cơm ngày Tết Đoan Ngọ của nhiều gia đình.

Cơm rượu nếp – “thuốc trừ sâu bọ” dân gian

Cơm rượu (hay còn gọi là cái rượu) là món truyền thống quen thuộc ở cả ba miền Bắc – Trung – Nam. Người xưa tin rằng ăn cơm rượu vào ngày này giúp “diệt sâu bọ”, thanh lọc cơ thể.

Món này được làm từ gạo nếp nấu chín, rắc men rồi ủ trong khoảng ba ngày. Sau khi lên men, cơm rượu có vị ngọt nhẹ, cay nồng nơi đầu lưỡi và chút chua thanh dễ chịu – thích hợp cho cả người lớn lẫn trẻ nhỏ.

Các món chè thanh mát

Ngày Đoan Ngọ cũng là thời điểm giao mùa, dễ sinh bệnh. Vì vậy, các món chè như chè hạt sen, chè đậu đen rất được ưa chuộng vì có tác dụng giải nhiệt, bồi bổ sức khỏe.

Bên cạnh đó, chè trôi nước – món chè quen thuộc trong các dịp lễ Tết – cũng góp mặt. Những viên chè tròn đầy, mềm mịn mang hương vị ngọt ngào, tượng trưng cho sự viên mãn và may mắn.

Ngoài ra, ở xứ Huế, không thể không nhắc đến món chè kê truyền thống ngày mùng 5/5. Chè được nấu từ hạt kê đã đãi sạch, đun cho đến khi mềm rồi thêm đường và gừng. Chè có màu vàng ươm, kết cấu sánh mịn, thơm nhẹ vị gừng, rất đặc trưng và hấp dẫn.

3. Các hoạt động diễn ra vào ngày Tết Đoan Ngọ

Khảo cây giờ Ngọ

Vào thời khắc kim đồng hồ chỉ 12 giờ trưa, mọi người sẽ tiến hành nghi lễ khảo cây. Lúc này sẽ có hai người: một người trèo lên cây và đóng vai là cái cây đó, một người cầm dao gõ vào gốc cây và đặt câu hỏi. Nghi lễ này tượng trưng cho việc xua đuổi các loài sâu bọ và bảo vệ mùa màng. Thông thường, những cái cây được khảo sẽ là các cây ăn trái chưa phát triển hoặc đang bị nhiễm sâu bệnh.

Hái lá thuốc

Hái lá thuốc thường là nghi lễ của người miền núi hoặc người dân ở thôn quê. Vào giờ Ngọ (tầm 12 giờ trưa), người dân sẽ cùng nhau đi hái lá. Các lá cây được hái trong mùng 5 lúc 12 giờ trưa sẽ được xem là thần dược và có khả năng chữa trị nhiều vấn đề về da và cải thiện hệ tiêu hóa.

Tắm lá mùi

Trong cuộc sống thường nhật, cây mùi thường là một trong các loại rau được dùng để trang trí món ăn hoặc sử dụng thay hành lá. Thế nhưng đến mùng 5 tháng 5, cây mùi lại trở thành dược liệu. Theo truyền thống, khi đun nước tắm với lá mùi trong ngày này sẽ mang lại cảm giác dễ chịu và thư thái.

4. Kiêng kỵ trong ngày Tết Đoan Ngọ

Không soi gương sau nửa đêm

Dân gian quan niệm rằng sau 12h đêm mùng 5/5, âm khí hoạt động mạnh mẽ nên tuyệt đối không nên soi gương hay chụp ảnh trước gương tránh dẫn dụ tà khí ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và có thể xảy ra những hiện tượng khó lý giải.

Tránh dừng chân nơi âm u

Vào ngày này ông bà thường dặn các thành viên trong gia đình khi ra khỏi nhà thì không nên dừng chân ở những nơi âm u, thiếu sáng nhiều tà khí như nghĩa trang, bệnh viện, nhà tang lễ,... vì sẽ gây ảnh hưởng đến sức khoẻ. Tuy nhiên không chỉ vào ngày này, vào ngày thường bạn cũng không nên dừng lại ở những nơi này vì trên thực tế những nơi này có thể chứa mầm bệnh.

Tránh làm rơi hay mất tiền

Theo quan niệm từ xưa, việc mất tiền vào ngày tết mùng 5/5 bị xem như tự đánh rơi tài lộc của mình, khiến t vận đi xuống. Vì vậy khi đi ra ngoài, bạn hãy chú ý tư trang cá nhân tránh làm rơi, mất nhé.

Kiêng để dép lộn xộn

Giày dép trong tiếng Hán đồng âm với từ "tà", nếu để lộn xộn sẽ dễ chiêu dụ tà khí. Vì vậy hãy chú ý sắp xếp giày dép gọn gàng tránh ảnh hưởng đến đường tài lộc và tình duyên.